«Թեթև զրույց» Աշոտ Բլեյանի հետ
– Պարո՛ն Բլեյան, մենք երկբևեռ իրականությունում ենք ապրում, մի կողմում Փաշինյանն է, մյուս կողմում՝ նրա ոխերիմ հակառակորդները. սևերը, սպիտակները, հերոսները, դավաճանները, բայց էս ամեն ինչից անդին Դուք առաջարկում եք Նոր ուղի, ո՞րն է ձեր նոր ուղին, ի՞նչ եք դուք առաջարկում հանրությանը։
– Լավ չէ, որովհետև երկբևեռը մեր դեպքում առճակատումն է առանց այլընտրանքի։ Մեր պատմությունը, գոնե վերջին 100 տարին ծանոթ է դրան, էս վերջին 30 տարվա պատմությունն էլ մենք գիտենք։ Ես ասում եմ երրորդ բևեռ, հանրային շահ. էդ է Նոր ուղին, որով համառորեն չենք գնում։ Հիմա էլ հասարակական շահ է. տեսեք՝ աջից, ձախից ժողովրդի մասին են խոսում, ժողովրդի անունից են խոսում, բայց ժողովուրդը, ոնց որ, ջուր է առել բերանը։ Ինչքան էլ հակամարտությունը քեզ անտարբեր չի կարող թողնել, հետևում ես, լարում ես ունենում, զգում ես, մասնակից ես դրան, բայց դու ո՛չ էստեղ ես, ո՛չ էնտեղ, միևնույն ժամանակ, չես կարող լուծում չունենալ, չփնտրել։ Էստեղ է, որ չի առաջանում նոր ուղին՝ որպես հանրային շահի պաշտպանություն։ Ինձ համար սա նոր չէ, ես քաղաքական կյանք մտել եմ (հեշտ է հետևել, եթե թերթել եք իմ բլոգը), 1989-ից Հայոց համազգային շարժում վարչություն քաղաքական կազմակերպության անդամ լինելով, այդ նոր ուղու հայացքով։ Այնպես չէ, որ հիմա հարմարեցնելու խնդիր ունեմ, ի դեպ դրանից իմ կյանքը չի էլ հեշտանում, միևնույն է՝ դու քեզ պատասխանատու ես զգում, ամբողջը քոնն է, քո ցավը, հեշտ չէ ապրելը էդ ցավի հետ, նոր ուղին քո այլընտրանքն է՝ որպես հանրային շահի պաշտպանություն, թե չէ՝ քո անուժությունն ես արձանագրում։ Ինձ համար սա հեշտ բան չէ։
– Էդ երկուսն այլևս տալու բա՞ն չունեն Հայաստանին, որ Նոր ուղու անհրաժեշտությունն եք կարևորում։
– Դե, տեսեք՝ 1991 թիվ։ Ինքնիշխանության, անկախ պետականության նկատմամբ էդ քամահրանքը, որտեղի՞ց, ինչպե՞ս։ Եթե նայես 70 տարվա՝ 1920-ից 1990 թվականների գուրգուրանքը, կարոտը բանաստեղծությունների մեջ, ամեն ինչի մեջ, նվիրական երկիրն էդ՝ 30 հազար քառ․ կմ-ը՝ վարդագույն Երևանով, աստղերի հետ խոսող Բյուրականով, էնքան պիտի ամեն մեկինս լիներ, որ մենք խորհրդային պետության փլուզման ժամանակ՝ արդեն 1988-ից սկսվող, դեռ 1985-ից սկսված Գորբաչովյան պերեստրոյկայից, պետք է շատ մտահոգ լինեինք, դողդողայինք էդ հողակտորի համար։ Էդ անփութությունը Ղարաբաղյան շարժման խորքում և՛ հակաազգային է, և՛ հակաանկախական է։
– Ղարաբաղյան շարժումը չպետք է լինե՞ր։
– Ի՞նչ ասել է՝ չպետք է լիներ։ Մենք 1920 թվականի վերջը արձանագրենք այդպես. ունենք 30 հազար քառ․ կմ-անոց Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը՝ իր բոլոր կորուստներով, և նրանում ապրող ժողովուրդը՝ իր գաղթականով, իր բնիկով: Դա ունեինք։ Եվ կար նույն խորհրդային պետության շրջանակում ադրբեջանահայությունը, որ 1920-ից պրծել էր մի կերպ, կար իր հատվածներով՝ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզով, Բաքվի հայությամբ, Կիրովաբադով, Դաշտային Արցախով… Թվում էր, թե նրանց գոյության պահպանությունը պիտի լուրջ հոգածության առարկա լիներ արդեն 1991-ին անկախ պետության համար։ Այսինքն՝ երկու խնդիր կար՝ ինքնիշխանությունը (չգիտես ինչու, այդ շրջանում ունեցած բոլոր զոհերը վերագրում են անկախ պետականության կայացմանը. ես դրա հետ սկզբունքորեն համաձայն չեմ, մյուս կողմից՝ ադրբեջանահայության գոյությունը, նրա պահպանությունը, նրա ապրելը այդ տարածքում։ Բայց տեսեք՝ ինչն է անհասկանալի. մի գյուղի կորուստը Լեռնային Ղարաբաղում, մի գյուղի անցումը Ադրբեջանին ինչքա՜ն ցավ է տալիս, բայց մի ամբողջ ադրբեջանահայության կորուստ ինչքան հեշտ մարսվեց, գնաց։ Հակառակ դեպքում կկանխվեր գործողության մեջ, ցույց կտային, թե դա ինչի է բերում։
– Ես Ձեր Նոր ուղի ֆեյսբուքյան էջում կարդացի Արթուր Շահնազարյանի գրառումը ի պատասխան Նիկոլ Փաշինյանի քննադատների, որ ասում էին, թե կարող էր խուսափել պատերազմից։ Նա ասում էր, որ 30 տարի առաջ էլ կարող էինք խուսափել։ Դուք ի՞նչ եք կարծում՝ հնարավոր էր խուսափել ընդհանրապես այս կոնֆլիկտից։
– Ոչ միայն հնարավոր էր։ Նոր ուղին ավելի խորքային հարցադրում է արել. մեր անկախ պետականության հռչակումը անհնար էր առանց այդ պատերազմի բացառման։ Ես որ ասում եմ անկախության ակտի նկատմամբ մեր քամահրանքի, անպատասխանատու վերաբերմունքի մասին, դա նկատի ունեմ. դա միայն այդ մասին է խոսում։
– Այսինքն՝ սխալ էր անկախության գաղափարը սոսնձել Ղարաբաղյան շարժման հետ։
– Ի՞նչ ասել է սոսնձել, սոսնձելու բան չկա։ Ուղղակի այդ շրջանը պետք է լիներ անկախ պետականության նախապատրաստման, հնարավոր հետևանքների, դրա համար պատասխանատվության շրջան։ Բայց նման բան չեղավ մեզանում։ Հայ-ադրբեջանական, հայ-վրացական գործընկերության փորձ անգամ չեղավ. չէ՞ որ երեք հանրապետություններ թևակոխում են անկախության շրջան։ Մերձբալթյան երկրներն արեցին այդ բանը։ Առաջին նախաձեռնողը մենք պիտի լինեինք. որ ասում էի «կանխել», դա նկատի ունեմ: Կարևոր չէր, որ կոմունիստներն էին գործի գլուխ կանգնած. հենց այդտեղ պետք է լիներ ընդդիմություն, այլախոհություն… Առանց վիրավորելու եմ ասում, սիրելի մարդիկ են, մի կյանք ենք իրար հետ անցել:
– Իսկ ինչո՞ւ չեղավ:
– Նշանակում է, որ 1918-1920 թվականի Սոդոմ-Գոմորը, կորուստներով լի շրջանը մեզ համար մենք չէինք վերլուծել, և 70 տարի՝ կիսանկախ պետականության էդ արդեն գրագիտության շրջանում մենք ոչ թե դրա յուրացմամբ էինք զբաղված, այլ հակառակը, որպես մռռան կատու, մեր տանը շարունակվել էր եղեռնի թեման, էդ հակաթուրքը, հակաադրբեջանցին․․․ Սա անպատասխանատու գոյություն է մեր քաղաքական մտքի համար:
– Այդ շրջանում մեր քաղաքական ընտրախավը, կոնկրետ ՀՀՇ-ն, մեղավորություն ունի՞ այդ դիսկուրսի բացակայության համար։ Դուք էլ եղել եք վարչության անդամ, արդյո՞ք նմանատիպ հարցեր քննարկվել են:
– Իհարկե։ Ղարաբաղ կոմիտեից անցումը քաղաքական կազմակերպության (ճիշտ է, անհաջող անուն ունեցավ՝ Հայոց համազգային շարժում՝ հայ հեղափոխականների դվիժենի. բայց եթե միայն անո՜ւնը լիներ…), թվում է, թե այդ խնդրի գիտակցումից, դրա անհրաժեշտությունից է ծնվել, պատասխանատվությունից։ Բայց այստեղ քաղաքական մտքի երկվություն կա։ Արցախյան շարժումը, որի պատասխանատվությունն արդեն ստանձնել էր (արդեն 1989 թվի դեկտեմբերի 1-ի որոշումը կա՝ Հայաստան-Արցախ՝ որպես մեկ ճանաչելու որոշումը. փաստորեն, այդ որոշումով էլ մենք գնացինք Անկախության հռչակագիր, այդ որոշումով գնացինք Անկախության հանրաքվե), երկվություն էր բերել։ Մի կողմից՝ կա Հայաստանի Հանրապետություն, որը 30 հազար քառ. կմ-ի վրա հռչակում է իր անկախությունը, մյուս կողմից՝ չկա այդ հանրապետությունը։ Նոր ստեղծվող երկրի ամբողջ ռեսուրները նվիրել այդ խնդրին… գոնե ինձ համար ակնհայտ էր, որ իր ուժերից վեր խնդիր էր այդ հարցադրումը։ Այստեղից էլ՝ դեպքերի զարգացումը ձեռքիցդ փախչում է 1992-1994 թթ պատերազմով, շարունակությամբ…
– Բայց չե՞ք կարծում, որ դրան մեզ հանգեցրել է ինքնապահպանման բնազդը, մենք աչքի առաջ ունեինք հայաթափված Նախիջևանը։ Եվ կարող էր Ղարաբաղն էլ նույն ճակատագրին արժանանալ։ Դրա համար էլ էդ ամեն ինչը այդպես պայթեց:
– Գիտեք, հենց քանի որ մեր աչքի առաջ ունեինք… Այստեղ ունենք անկախ պետությունը՝ որպես գործիք. ես տարբերում եմ մինչ էդ շրջանը և անկախ պետականության շրջանը: Մեր վարքը պիտի փոխվեր, ես հիմա էլ ասում եմ՝ մեր վարքագծի մեջ փոփոխություն չկա, սահմանները դաժան ձևով բացվել են, որովհետև մեր 1988-ի շարժումը լղոզեց սահմանները՝ Խորհրդային Հայաստանի Խորհրդային Ադրբեջանի։ Մինչ այդ, Խորհրդային պետության ներսում չկային սահմաններ, հետո այդ սահմանները ձևեցին ուժով, ու դարձան պայմանական սահմաններ, հարատև կռվով ձեռք բերվող սահմաններ. այսօր իմն է, վաղը քոնը կարող է լինել։
– Ես ճի՞շտ եմ հասկանում, որ 88-89-91 թթ Հայաստանի Հանրապետությունը սխալ ռելսերի վրա է դրված եղել ու շարունակվել։ Մենք անիմա՞ստ ենք ապրել, անիմա՞ստ է եղել մեր կյանքը երեսուն տարի, պարո՛ն Բլեյան։
– Կա էդ բանը, որովհետև դու մի ամբողջ կյանք ես դրել (ես իմ համար ասեմ, դա իմն է) նվիրական ակնկալիքով, ուզել ես ստեղծել քո Հայաստանը, ու անընդհատ տեսել ես, որ նա փախչում է ձեռքիցդ, չես կարողանում բռնել: Ո՞րն է անելիքդ, զուտ գործի առումով… Ես անընդհատ զբաղված եմ, ունեմ իմ գործը՝ մանկավարժություն, մենթորություն, բայց որպես քաղաքացի, որ պատասխանատու է Հայաստանի Հանրապետության համար, հերթական անգամ անձնական ողբերգություն եմ ապրում։
– Կարո՞ղ ենք ենթադրել, որ Ղարաբաղը անհասանելի մի գաղափար է Հայաստանի համար և դրա արդյունքում էլ ժամանակի ընթացքում փոխարկվել է բեռի։
– Ես այդպես չէի ասի: Արցախի հայտնագործումը, մեծ հաշվով, հայաստանցիների համար 1988-ով բացահայտում էր։ Կար մարդկանց մի հատված, որ արմատներով կապված էր, բայց նույն Ղարաբաղ կոմիտեից շատերի համար էլ դա բացահայտում էր: Ուղղակի, երբ դու ստանձնում ես պատասխանատվությունը (անընդհատ ասում էինք Հայաստանի Հանրապետությունը երաշխավորն է, բայց չեղավ, չէ՞), ասելով չէ, երաշխավոր պետք է լինես անվտանգ գոյության։ Դու իրավունք չունես մարդուն զրկելու կյանքից։ Ես ասում եմ, որ գոնե հիմա ձևակերպվի, վերաձևակերպում անենք, որ իմաստ դառնա իմ ու ձեր գործողությունների, որ այս ջանքերը ուղղված լինեն հանրային շահին. նորից պիտի հաստատես քո ինքնիշխանությունը, պետք է ցույց տաս քո երկիրը՝ իր սահմաններով, դա ուսուցանես պատմության դասին և ամոթ չզգաս դրա համար, շիտակ լինես, որ քաղաքացին պատասխանատու լինի այդ երկրի շենացման համար, գնա նաև դիվանագիտությունը, արտաքին հարաբերությունները… Երկրորդ խնդիրը կա, որ որպես Նոր ուղի՝ ես արձանագրում եմ, Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի մարդկանց՝ արցախցիներին օգնես, որ հիմա իրենք ձևակերպեն, ինչ խնդիր են լուծում։
– Բայց ասում են, որ կորցրել ենք, էլ ո՞նց երաշխավորենք:
– Նշանակում է՝ խնդիրը ձևակերպված չէ։ Այսինքն՝ ի՞նչ է նշանակում, որ էլի ասում ենք՝ եկեք Արցախ, եկեք բնակվելու, անո՞ւմ ենք ներդրումներ․․․․ Ճիշտ է, մենք անում ենք մեր ներդրումը. Ասկերանում Սեբաստացի կրթական համայնքը օգնեց տուն կառուցելուն, շարունակում է աջակցությունը… Մարդիկ գնում են իրենց երեխաներով, նոր երեխաներ են ծնվում, չեն կարող նրանք հերթական անգամ քշվել։ Որպես բնիկներ՝ իրենք պիտի իրենց կարգավիճակը սահմանեն, պիտի զգան իրենց պատասխանատվությունը, ինքնորոշման որոշումը կայացնեն, և այստեղից թելադրված լինեն իրենց հարաբերությունները Ռուսաստանի, Ադրբեջանի, Թուրքիայի, Հայաստանի Հանրապետության հետ։ Այսինքն՝ ապրելու խնդիր պետք է դրվի նախևառաջ. ի՞նչ ինքնավարություն, առանց ապրելու խնդրի, առանց անվտանգ գոյության. անապահով հողը հայրենիք լինել չի կարող։ Հայաստանի Հանրապետությունը ի՞նչ խնդիր է լուծում, ո՞րն է մարդու անելիքը, որ շպրտված է առճակատումից դուրս:
– Դուք անընդհատ խոսում եք ինքնիշխանության մասին։ Դա հնարավո՞ր է, մենք նույնիսկ մեր սահմանները չենք կարողանում պաշտպանել, օրինակ՝ Սյունիքում կարողանո՞ւմ ենք վերահսկել:
– Ո՞րն է խնդիրը։ Խնդիրը ոչ թե նոր խրամատ փորելը, նոր փշալար քաշելն է, խնդիրն այն է, որ դու պիտի իմանաս, ճանաչես քո սահմանները, Խորհրդային Միության ներքին սահմանները։
– Խնդի՞ր չէ, որ մեր գրեթե բոլոր սահմանները ռուսներն են պահում:
– Վիրավորական բան կա էդ ամեն ինչի մեջ, դրա համար եմ ինքնիշխանությունը շեշտում: Ինչո՞ւ է կարելի Վրաստանի հետ, բայց չի կարելի Ադրբեջանի հետ, Թուրքիայի հետ։ Ինչի՞ համար է այդ ինքնիշխանությունը, միայն վիրավորելու, հայհոյելու… կորուստ, պարտություն և այլն, բերես խտացնես էս քո սերնդի գլխի՞ն:
– Մեր ժողովրդին պե՞տք է ինքնիշխանությունը։
– Դա էլ գոյության ձև է, բա ասում ես՝ ապրել ես քանի հարյուր տարի այդ երազով, փոխանցել:
– Փոքր տոկոսն է պայքարել:
– Ուրեմն ես փոքր տոկոսի ներկայացուցիչն եմ, եղել ու մնում եմ։ Ուրեմն ինքը կփնտրի ավելի ապահով մի բան, եթե ինքը դուրս է իր հանրապետությունից, իր գոյությունից, ինքնությունից, ուրեմն ինքը կփնտրի, ինչի՞ համար է այդ պայքարը, դրա համար անընդհատ կոչ եմ անում խաղաղ նայել իրար աչքերի մեջ, նորմալ են այսպիսի խոսակցությունները, բայց այդ մասին պետք է խաղալ խոսել: Ընտրություն կլինի, արտահերթ կլինի, թե հերթական կլինի, ընդ որում սա նոր բան չէ:
– Դուք կմասնակցե՞ք ընտրությունների։
– Ընտրություններին, որտեղ հանրային շահն է բերվում, բերվում են այս խոսակցությունները, հակառակ դեպքում՝ մենք տեսել ենք այդպիսի ընտրություններ: Հերթական անգամ այդպիսի մի բանի մասնակցելը ի՞նչ կտա, ժամանակ կծախսվի, կստացվի չկայացած մարդ ես, ավելի լավ է՝ դու հողագործությամբ, պարտիզպանությամբ կամ մենթորությամբ զբաղվես, դրանք համարժեք գործեր են, ցանկացած գործ կարելի է խաղաղ անել, որպես ինքնարտահայտման ձև։
– Բայց ամեն դեպքում վերադառնանք ինքնիշխանության թեմային, էլի հարց կա, անընդհատ խոսում են ընդհանուր պետության գաղափարի մասին՝ Հայաստան, Ռուսաստան, նաև երևի Բելոռուս, ո՞նց եք վերաբերվում:
– Ես չեմ լսում այդ բաները։ Դա օտարում է քեզնից, էդ դեպքում ինչի ժամանակին չէր կարելի գնալ և ընկալել Արցախ – Ադրբեջան ընդհանուր պետությունը՝ որպես մոդել, որպես ինքնավարության մի բարձր աստիճան, դաշնություն որպես, իսկ էդ ինձ համար զուտ տեսական մի բան է, էդ դառնա անընդհատ, գա, գա, նորից գա… Ես անկախ պետության ձևն եմ տեսնում, միևնույն է, որպես անվտանգություն, ապահովություն։ Ո՛վ ասաց, թե սահմանները դժբախտություն են, ինձ համար դրանք եղել են ու մնում են կամուրջներ՝ որպես ինքնիշխանության առավելություններ, որ դու սկսես օգտագործել: Խնդիրը մեծ ու փոքր տարածքը չէ, խնդիրն այն է, թե այդ տարածքի վրա ժողովուրդն ի՛նչ է ստեղծում. մեկ է աշխարհը շուկա է, և կարելի է ստեղծել ու ստեղծել փոքր տարածքի մեջ։
Քիչ առաջ խոսում էինք հարուստներից, որոնց համար աշխարհն է շուկա դարձել, ինչի՞ մենք չենք կարող, ինչի՞ է մեզ անընդհատ փոքր թվում այս երկիրը, մեր աշխարհիկը։ Էնպես չի որ մեծագործության, հզորության պակաս ունեմ իմ ձգտումներում… Բայց որպես արդեն հավաքական գոյություն՝ նախևառաջ պիտի իրացվես էն տարածքների վրա, որ քոնն է փաստացի։ Թե չէ անընդհատ քոնը քեզ քիչ է թվում… Դրան եմ ասում անփույթ, անտարբեր վերաբերմունք քո ունեցածի նկատմամբ։ 30 հազար քառ․ կմ-ը լիուլի բավարար է ինձ արտահայտվելու համար, պայմանով, որ ես չեմ խանգարի Ադրբեջանում ապրող իմ համերկրացուն, որ շարունակի իր գոյությունը մինչև ավելի լավ ժամանակներ։
Զրույցը վարեց Կարպիս Փաշոյանը։
Սղագրում-խմբագրումը՝ Մարինե Ամիրջանյանի։
